Up Arrow
Back to top
Mā te whenua e whanake ai te whānau
Rapua Tupu.nz
Reo: English | Māori
Reo: English | Māori

Te tū hei kairīwhi whenua Māori

He aha te kairīwhitanga?

Ko te kairīwhitanga te whakawhiwhinga o ngā pānga, o ngā hea rānei o ngā whenua Māori ki te whānau i muri atu i te matenga o te kaipupuri whenua. He tukanga ōkawa tēnei nā te Kōti Whenua Māori.

Kei raro te whenua Māori i te mana whakahaere o Te Ture Whenua Māori Act 1993. Ko te whāinga a te Ture rā, he hāpai i te mana pupuri whenua Māori o te whānau, o te hapū me te iwi, hei taonga tuku iho nā rātou.

Kei raro i te Ture, mehemea he pānga whenua āu i tō matenga, me tono "kairīwhitanga" te whānau kia whakamanahia ō rātou ingoa hei kaipupuri whenua. Ko te kairīwhitanga te whakawhitinga o te whenua ki te reanga whai muri iho, kia tū rātou hei kaitiaki o ō tātou whenua.

Ko te Kōti Whenua Māori (MLC) te kaiwhakahaere o te tukanga tuku whenua mā te kairīwhitanga. Kei te MLC:

  • ngā kōrero mō ngā kairīwhitanga katoa, ā
  • māna anō e āwhina te hunga e tika ana ki te whai i te kairīwhitanga ki te tū hei kaipupuri whenua.

Mā wai e tū hei kairīwhi

Hei tā te ture, ka mate ana te tangata, ka āhei ngā whanaunga, 'ngā momo kaitango tuatahi' rānei a te MLC ki te tū hei kairīwhi mō ō rātou whenua. Hei tauira:

  • ko ngā tamariki, waihoki ko ngā tamariki whāngai
  • ko ngā hoa tāne, hoa wahine rānei
  • ko ētahi atu mema o te whānau, pērā i ngā teina, ngā tuākana, ngā tuāhine, ngā tūngāne.

Mā wai e tū hei kairīwhi

Te tuari pānga whenua

Kei te whānau me te MLC te whakatau e pā ana ki te tuaritanga o ngā hea o ngā whenua Māori. Heoi, i te nuinga o te wā, he ōrite ngā whakawhiwhinga ki ngā kairīwhi katoa o tētahi wāhi whenua. Hei tauira, mehemea tokowhā ngā tamariki a Māmā, ka whiwhi ia tamaiti i tētahi hau whā o āna pānga whenua.

He aha te hua o te tono kairīwhitanga

Ka tū koe hei kaipupuri whenua mā te kairīwhitanga, ka tū koe hei kaitiaki o te whenua — he tikanga tuku iho tērā. Ko koe tonu te kaitiaki o te whenua, hei taonga tuku iho mā ngā tamariki, mokopuna.

Mēnā ka whakamanahia tō tū hei kaipupuri whenua i raro i te ture:

  • ka taea e koe te kuhu atu ki ngā kōrero e pā ana ki te whakamahinga o te whenua, ināianei, ā hei ngā tau e heke mai ana
  • ka whiwhi koe i tētahi wāhi o ngā hua e puta mai ana i te whenua.

Mā te kairīwhitanga hoki, ka mau ngā whakapapa o te whenua Māori mā ngā uri whakaheke.

Mō āhea te wā tika ki te tono kairīwhitanga

Nō te matenga o tētahi o te whānau rā anō, kātahi ka āhei koe ki te tono kairīwhitanga — ehara i te mea me wawe te huri  o ō whakaari ki tēnei take. He tukanga nui tēnei hei whakatutuki māu mēnā kei raro tonu koe i te kapua pōuri.

Ehara i te mea he "wā tika" ki te tono kairīwhitanga — kei te whānau te tikanga. Kāore e taea e tētahi atu te hoko atu, te hoatu rānei tō whenua ki tētahi atu, nō reira kaua e whāwhai. Ka hia tau ētahi whānau e whanga ana kia rite rātou ki te tono kairīwhitanga, ka kore ētahi atu e tono kairīwhitanga i runga i tō rātou anō whakatau.

Me pēhea te tono kairīwhitanga

Ka whakahaerehia te tukanga o te tono kairīwhitanga e te MLC — mā rātou ngā ingoa tika o ngā kaipupuri whenua Māori korehere e pupuri. Ko rātou anō ngā kaitiaki o aua pārongo.

Ka rite ana ngā whānau ki te tono kairīwhitanga, ka ārahina, ka tautokona koe e te MLC. Ka roa pea, heoi, ka mahitahi a MLC ki a koe ki te whai i te tukanga. Kei te aro nui rātou ki ngā hiahia ō koutou ko tō whānau, kaua ki te roa o te wā.

Tīkina ake ngā whakapānga mō te Kōti Whenua Māori

Ehara i te mea me whai wāhi atu te katoa o te whānau ki te tono mō te kairīwhitanga. Heoi, me whai wāhi te katoa o te hunga e whiwhi ana i te whenua, ki te tono mō te kairīwhitanga.

Tukua atu

He aha te kairīwhitanga? — Kape matihiko [PDF 1.3MB]

He aha te kairīwhitanga? — Kia tāia ki te pepa [PDF 202KB]