Up Arrow
Back to top
Mā te whenua e whanake ai te whānau
Rapua Tupu.nz
Reo: English | Māori
Reo: English | Māori

He aha tēnei hanga te hiranga

Parininihi ki Waitotara - whakapakari hononga ki ngā whānau me te whenua

I ngā tau 1970 i kotahi tētahi huinga kaipupuri whenua Māori o Taranaki ki te aukati i te hoko whenua Māori i tō rātou rohe, ki te tiaki hoki i te whenua e toe ana. Manawanui ana rātou ki te whai i tā rātou i pai ai, ka whakatūria e rātou te Komiti Whakahaere o Parininihi ki Waitotara (PKW) hei māngai mō ngā hiahia o ngā kaipupuri whenua.

I tēnei rā, 20,000 heketā e whakahaerehia ana e te Kaporeihana Māori mō ngā kaiwhaipānga 10,500 nui atu. Nā te pakari o te whakahaere pāmu kau, kua huri ki roto i te mātotorutanga o te ahuwhenua, ko te koura tērā, ko te ngahere tērā, ko te rawa arumoni hoki tērā.

Ahakoa ko te mahi matua mō PKW ko te tiaki me te whakatupu i ā rātou rawa ake, ko te ngako o āna mahi ko te paihere i te whānau ki te whānau anō me ō rātou whenua.

Ko tā rātou tirohanga whakamua, He Tangata, He Whenua, He Oranga (ko te whakarauora i ā mātou tāngata mā te tōnuitanga) he ohonga wairua, he hikinga ahurea hoki me te whai huamoni.

I raro i te ātārangi o ngā raupatu

Mō ētahi o ngā iwi o Taranaki, ko te ātārangi o ngā raupatu i ngā tau 1860 e ara ake ana i ngā wā katoa. Ko te ingoa o Parininihi ki Waitotara e whakamaumahara ana i te ngaukino ki ngā whakatupuranga mō ngā rironga. Ki a Jacqui King, Kaihautū o ngā Ratonga Rangatōpū, he tohu i te rohe i raupatu, ā, e whakahaere ana rātou i ngā whenua i waenganui.

Ka tīmata te rārangi whenua atu i Parininihi ki te raki, kātahi ko tētahi rārangi pikopiko i whakatūria e te Karauna i raupatuhia ai ō mātou whenua. Ko te ‘ki’ ko te wāhi ki Waitotara ki te tonga”, tāna i whakamārama ai.

“Nā te Karauna te whenua i tūkino, ā, ka māhuta ake ngā kaupapa Māori i ngā tau 1970 ka whakaara ake hoki tō mātou rangatiratanga. Nā tērā kaupapa ō mātou kaipupuri whenua i kōkiri kia kotahi, kia tiaki anō hoki i te whenua e toe ana.”

Ko te hokinga ki te whenua

Ki a Te Poihi Campbell, ki tētahi kaipupuri whenua o te marae o Meremere i te tonga o Taranaki, ia rā he mātakitaki nōna ki te pāmu taurikura me tana mōhio ki ngā hononga o te haukāinga ki tēnei whenua kua ngaro atu.

“Kāore he whanaungatanga ki ngā kaiwhaipānga o konei me ngā whenua e whakahaerehia ana e PKW ki tēnei rohe. Kātahi ka whakahouhia te ahurea o te pakihi PKW kia tūhono ki ngā iwi, ā, he whanaungatanga tika, ngākau pono hoki,” tāna i kī ai.

I ia marama ka whakahaeretia e tētahi rōpū iti o PKW ētahi hui kaitiaki mō ngā kaupapa here a te pāmu. I ia hauwhā o te tau, ka karangatia tētahi hui whānau huri haere i ngā marae ki te ako i te hitōria me te iwi.

Nā tētahi o ēnei hui ki te marae o Meremere i tīmata ai te whānau ki te hoki mai ki tō rātou whenua.

“Nā te iwi i tūtohi kia whakaingoatia e mātou ngā pāmu (ki te taha o PKW) ki ngā ingoa Māori. Ka manawareka tērā ki a mātou i ērā o te Farm 2 i a mātou e mahi ana me ngā whenua e tata ana ki tō mātou marae,” te kī a Te Poihi.

Ko Adrian Poa te kaitohutohu mō ngā kaiwhaipānga ki PKW, ā, e mea ana ia, “kātahi te tūranga mahi”. Ka āwhina ia i ngā kaiwhaipānga pērā i a Te Poihi ki te whakaara ake i tō rātou hono ki te rōpū me tō rātou whenua. Ka āwhinatia hoki e te tīma ngā āheinga kia tūhono rātou ki ngā kaipāmu e whakahaere ana i ngā whenua mō PKW.

“He haerenga mīharo mō te tangata ki te takahi i tō rātou whenua mō te wā tuatahi atu i ngā tau 1880. Ka ora anō ngā kōrero a Parininihi ki Waitotara.

“I ētahi wā he tino iti te moni whiwhi. Ko te hokinga mai o ngā whānau ki te whenua me ā rātou whakawhitinga kōrero mō ngā whenua he mea whakamana.

Ko te hokinga mai o Te Ruru me Te Kāhu

2 people standing talking in front of the Te Kāhu farm sign.

I mahi a Adrian ki tētahi tīma i mahitahi me te marae o Meremere ki te whakaingoa i ngā pāmu PKW e rua me te whakatū i ētehi pou whakairo kia kitea e te marea. Nā rātou ngā ingoa manu i whiriwhiri.

“Ko te manu tuatahi i toko ake i ngā whakaaro ko tō mātou kaitiaki ko te ruru,” tā Te Poihi kī. “He kuia tokorua hoki i kōrero mō ō rātou whānau me ngā ruru i te rohe nei, ā, i ngāwari te whānautanga o tērā ahakoa he hui komiti marae!”

I whakatauhia mō te pāmu tuarua ko Te Kāhu.

“I tērā rā i huraina ai te pānui mō tērā, he kāhu i te noho ki te taiapa e whanga ana ki a mātou. Ka rawe hoki.”

Mō Te Poihi, i tērā rā ka hokihoki atu te mamae o te ngarohanga me te wehenga. “I te mea, ka roa taku pāpā me taku matua kēkē e tū ana ki ngā taiapa o ēnei pāmu nō rātou tonu, ā, nō te rā nei ka hīkoitia te whenua.”

Ka mutu ka tū te huranga hei huarahi “whakaora, whakakaha, whakarauora i tā mātou ahureatanga ki runga ki ēnei whenua.”

“He mea whakahirahira ki ō mātou tāngata i reira rāua ki te hura i te tohu,” tāna i kī ai me tōna tangi hoki.

Ko te whakapakari i te whanaungatanga

E hia kē nei ngā kaiwhaipānga PKW e noho tawhiti atu i ō rātou whenua. Ko tā rātou hokinga atu, he kimi, he tūhono ki ngā whānau – tētahi kaupapa matua mō te rōpū me te tūranga mahi a Adrian Poa.

“Ko ētahi o rātou e ngaro ana i Taranaki mō te wā roa, e pōhēhē ana he iwi a Parininihi ki Waitotara, nā reira ka whakaaturia ō rātou whakapapa ki a rātou,” tāna i kī ai. “Ko te mōhio ki ō rātou whānau e pakari ai ō rātou reo i ngā hui ka hoki atu ai rātou.”

Ko Cherryl Thompson te tiamana o te Tarahati Whānau o Hine Rose, he tarahati kaiwhaipānga ki roto i a PKW. I kuraina ia ki te kura tuatahi ki Taranaki, engari i pakeke ia ki Tāmaki Makaurau, ā, e noho ana ki Tauranga ināianei.

“Ka hoki aku mahara ki taku kuia e hokihoki ana ki Taranaki mō ngā hui. I pēnei mō ngā tau tini tae noa ki tōna matenga. Ka whiwhi taku māmā i ngā hea, ā, ka haere tahi māua ki ngā hui. I tērā wā i tīmataria taku tūhono haere,” ki tā Cherryl kōrero.

Ka maumahara ia i ngā whaea, i ngā matua kēkē – “kāore au i te mōhio ki te whanaungatanga ki ahau” – ka tae atu ki tō mātou kāinga ki Tāmaki me te kai tīhi, ika rānei. “Koinā ngā reka i te kāinga i ngākaunuitia ai e tō mātou nanna.”

Ehara mātou i te tūruhi ki tō mātou rohe

I te hui PKW tuatahi i tae atu ai, i te āhua ngaro a Cherryl, nō reira ka noho ki muri, ka mātai, ka ngana ki te mau i ngā kōrero. Haere te wā, me te āwhina a Adrian rāua ko Te Poihi, kua tūhono atu ia ki ētahi, ā, kāore rātou ko āna tamariki pakeke e rongo nei i te āhua o te “tūruhi me te mapi.”

“Ko te nuinga o te whenua kei te takiwā o Hawera, engari kāore i te mōhio pū, kei te ngana tonu ki te tūhono. Mō mātou ko te tūhono ki ngā whānau i te tuatahi, ā, māringanui mātou, he whānau ō mātou e noho ana ki runga i te whenua o te whānau.

“Ka hokihoki atu, ka tūhonohono tonu ki ngā whānau. Hīkaka katoa mātou ki te wānanga e whakarite ana me Te Poihi me tana āwhina ki a mātou ki ngā kōrero mō te katoa o te whenua me te whakapapa. He akoranga nui mōku me tōku whānau.”

2 people looking at a map together.

Haere tonu te whakapapa

Ki tā Te Poihi, e kore e motu te whakapapa. Ka haere tonu ahakoa te ngaronga me te mamae. Ko te tūhono whakapapa – te whai atu i ngā taonga a ngā tūpuna – koirā te hihiri me te kaha i te whānau whānui o Parininihi ki Waitotara.

“Kua manawanui mātou,” tā Jacqui King kī. Kua omangia te omanga roa, ā, kua tutuki tērā i te manawanui, i te manawaroa.

“Koinā tētahi āhuatanga nui o te Māori, engari rā mō Taranaki Māori.”